Het was nog donker toen we vertrokken uit de Tête Rousse hut en dat was maar goed ook. Voor me lag een lange beklimming en wat het hoogtepunt zou zijn van een maandenlange training om de hoogste berg van Frankrijk, de Mont Blanc te beklimmen. De weg naar boven was lang en zwaar, niet op zijn minst door de geringe hoeveelheid zuurstof die aanwezig is op deze hoogte. Maar door de goede acclimatisatie, uitgebreide training, een flinke portie doorzettingsvermogen en de goede begeleiding van gidsen kreeg ik het voor elkaar om de top te bereiken.
Ik was pas 25 jaar oud en had nu met succes een hoogalpiene top beklommen. Was je me op daar tegen gekomen, met een grote glimlach op mijn gezicht, dan had je misschien gedacht dat het allemaal vanzelf ging en dat “hier een jongeman staat vol zelfvertrouwen, die niet bezwijkt onder de druk, maar succesvol is.”
Het klinkt mooi, dat helaas is dit verhaal (niet) waar. Hoe zit het echt?
Ik was wel degelijk onsuccesvol, om over zelfvertrouwen nog maar te zwijgen. Ik had net mijn studie afgerond en was getrouwd, maar voelde me een complete mislukking, omdat ik na mijn studie geen baan kon vinden. Na meerdere sollicitaties zat mijn zelfvertrouwen op een dieptepunt en kon ik wel wat succes gebruiken.
Dat zelfvertrouwen kwam toen ik de beslissing nam om te gaan trainen voor de beklimming van de Mont Blanc. Na die beslissing veranderde mijn leven compleet, ik kreeg meer zelfvertrouwen en landde mijn eerste baan.
Maar ook dit verhaal is (niet) waar. Wat bedoel ik daarmee?
Waarom dit verhaal (niet) waar is
Van de beklimming van de Mont Blanc kan ik een spannend verhaal maken. Steenslag en diepe afgronden, de ijle lucht. Alpinisten die een week eerder om het leven waren gekomen, toen ze door een storm werden verrast, op de route waar we langs kwamen en een lawine die een paar weken eerder huishield en tientallen klimmers mee de dood in sleurde.
Ik kan het ook leuk vertellen. Over de grappen die de gidsen maakten. Of saai, door te zeggen dat het één van de minst koude zomerdagen was en de beklimming dus eigenlijk niet zo moeilijk was. Maar hoe ik het ook vertel, er blijft informatie verborgen.
Zo liep ik fluitend naar de top, maar met barstende hoofdpijn naar beneden. En hoewel iedereen in die ene expeditie week dacht dat deze 25-jarige bergbeklimmer nog veel beklimmingen op zijn naam zou zetten, beklom ik tot nu toe geen enkele berg boven de 3000 meter meer.
Het verhaal van de Mont Blanc is hier een goed voorbeeld van, maar is zeker niet exclusief. Op ieder willekeurig moment kan ik een verhaal vertellen waaruit succes of juist mislukking blijkt.
Want ik haalde in vier jaar mijn HBO diploma, maar wel nadat ik zeven jaar over de HAVO deed. En vond ik inderdaad mijn eerste baan, maar wel dankzij het netwerk van mijn vrouw.
Onze verhalen zitten vaak vol met leugens en halve waarheden. Dingen die we uitvergroten, dingen die we weglaten en soms zelfs dingen die ronduit niet waar zijn en waar we over liegen. [1]
We schrijven en schrappen net zolang tot we een mooi verhaal hebben. Er blijft altijd informatie verborgen, maar is dat erg? En waarom doen we dat?
De functie van verhalen
Een oud-collega zei altijd “een goed verhaal hoeft niet waar te zijn”. Dat zei hij dan met een grote glimlach op zijn gezicht en herhaalde nog eens de zin “nee, echt waar, een goed verhaal hoeft niet waar te zijn”.
En, weetje, hij had gelijk. Ik heb het hier natuurlijk niet over liegen of manipulatie, maar ieder verhaal vertelt zijn eigen waarheid en heeft zijn eigen doel.
We vertellen verhalen omdat ze ons vermaken, om iets te onthouden, om de situatie of het probleem te begrijpen, om te motiveren of te inspireren, en zelfs om te waarschuwen of aan te sporen tot verandering.
En om het nog wat ingewikkelder te maken, de functie van het verhaal wordt niet alleen bepaald door de verteller, maar ook door de luisteraar – en die kan ook nog weer eens per moment en per luisteraar verschillend zijn.
Tot slot kan de verteller ook de luisteraar zijn. We vertellen onszelf bijna dagelijks verhalen. Waarom we succesvol zijn of waarom we hebben gefaald, waarom mensen van ons houden of waarom ze boos op ons zijn – ondanks dat er in dit geval geen objectieve waarheid is.
De conclusie en de vraag die je kunt stellen: het verhaal is misschien wel waar. Maar is het ECHT waar?
Ik ben van mening dat een verhaal niet waar kan zijn. Maar gelukkig ook niet hoeft te zijn. Een verhaal heeft immers een functie, en kan ook wanneer het incompleet is zijn doel raken.
Zijn we er dan? Nou, bijna. Er is nog één belangrijke les. Want hoe moeten we omgaan met verhalen?
Hoe verhalen ons misleiden
Oké, toegegeven, de titel rolt niet lekker van de tong. Maar narratieve misleiding (narrative fallacy), overlevingsvooroordeel (survivorship bias) en beschikbaarheidsheuristiek (availability heuristic of bias), zijn drie belangrijke begrippen als het gaat om de waarde die we aan een verhaal toekennen.
Want een verhaal mag dan een functie hebben, het heeft ook een dysfunctie. Het kans ons misleiden, verlammen, ontevreden en zelfs ongelukkig maken.
Zeker wanneer er acties of beslissingen aan een verhaal zijn gekoppeld, is het belangrijk om te zien welke tekortkomingen er in ons denken zitten. En dan in het bijzonder
Narratieve misleiding
De Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman schreef het inzichtvolle boek Thinking Fast and Slow over de manier waarop we denken. Aan de hand van tientallen voorbeelden legt hij zorgvuldig bloot waar ons denken tekortschiet. En één van de belangrijkste in deze context is narratieve misleiding.
Narratieve misleiding is een begrip dat door de schrijver en filosoof Nassim Taleb wordt geïntroduceerd in zijn boek Fooled by Randomness, waarover Daniel Kahneman zegt:
Narrative fallacies arise inevitably from our continuous attempt to make sense of the world . . . Taleb suggests that we humans constantly fool ourselves by constructing flimsy accounts of the past and believing they are true.[2]
Verhalen passen achteraf vaak perfect in elkaar. We proberen een concreet en simpel verhaal te construeren. Zodat er een narratief – een verhaal – ontstaat wat in staat is om ons te misleiden (narrative fallacy). Zo schrijven we een grote rol toe aan talent en intenties, en richten we ons op een paar opvallende gebeurtenissen die samen een sterk verhaal produceren, maar vergeten hierin de rol van geluk en dat het verhaal achteraf geschreven is. Was het vooraf geschreven, dan had het plan er weleens heel anders uit kunnen zien.
Wanneer we onszelf vergelijken met anderen of wanneer we willen reflecteren op gemaakte beslissingen, dan is het waardevol om te vragen of, en op welke manier er sprake is van narratieve misleiding, zodat we kunnen beoordelen welke invloed dit heeft op de uitkomst. [3]
Overlevingsvooroordeel
Weet je nog wie er tweede werd op het WK van 2014? En kun je een bekende winkelketen noemen die niet meer bestaat? Waarschijnlijk valt het niet mee om op een antwoord te komen en dat komt onder andere door het overlevingsvooroordeel.
Een verhaal wordt vrijwel altijd verteld door de winnaars, nooit door de verliezers. Voor elke Steve Jobs, Barack Obama en Ryan Holiday, zijn er tientallen tech entrepreneurs, politici en schrijvers die het niet gehaald hebben.
Onze verhalen zijn dus extreem gekleurd. Er staan duizenden, soms zelfs tienduizenden mislukte pogingen tegenover elk succes in de wereld. Maar verhalen die over falen gaan, zijn minder populair dan verhalen over winst en succes.
Gelukkig komt het hele verhaal soms wel naar buiten in een goed geschreven biografie of dossier, maar de beperkte tijd dicteert dat we niet van alles een compleet beeld kunnen krijgen.
Wat betekent dit voor ons? Dat we er op z’n minst rekening mee moeten houden dat de weg van de winnaar niet exact te kopiëren is. Er zijn principes en lessen die we eruit kunnen leren, maar er is ook informatie achtergebleven.[4]
Beschikbaarheidsheuristiek
Een derde principe op rekening mee te houden als het gaat om verhalen is de beschikbaarheidsheuristiek. Opnieuw uit Thinking Fast and Slow:
The world in our heads is not a precise replica of reality; our expectations about the frequency of events are distorted by the prevalence and emotional intensity of the messages to which we are exposed.[5]
Volgens de beschikbaarheidsheuristiek geven we meer gewicht, en hechten meer waarde aan gebeurtenissen die recent hebben plaatsgevonden.
Laten we nog eens teruggaan naar het begin, toen ik schreef over het dodelijke gebeurtenissen op de Mont Blanc.
In dat jaar was de Mont Blanc uitzonderlijk vaak in het nieuws, onder ander door een lawine op de Mont Maudit waarbij 9 doden vielen [6]. Doordat het zo vlak voor mijn expeditie was en de gevolgen zo groot waren, kreeg ik veel opmerkingen en vragen over het gevaar van een dergelijke beklimming.
Terwijl ik me statistisch gezien weinig zorgen hoefde te maken (in 2017 was er bij 14 van de 20,000 toppogingen sprake van overlijden, een kans van 0,07 procent) merkte ook ik dat mijn beklimming door deze beschikbaarheidsheuristiek gekleurd werd.
Nu vraag je je misschien af, waarom begin je een blog met zo’n artikel? Dat leg ik je uit.
Het is geen waarheid, het is geen leugen, het is een verhaal
Ruim tien jaar geleden besloot ik om een website te bouwen om aan “mijn merk” te bouwen. Het zou er voor zorgen dat ik na mijn opleiding meteen door de beste werkgevers gevraagd zou worden om een baan. Zoals je hebt kunnen lezen was dat niet het geval.
Tien jaar lang stond deze website symbool voor mislukking. Er stond geen zinnig stukje informatie op. Het was kaal en alleen. Zelfs de Sahara was vruchtbaarder dan dit dorre stukje internet.
Nu pas besef ik dat ik het al die tijd verkeerd heb gezien. Ik dacht dat de website het doel was, maar het is een middel. Een middel om te leren en te groeien. Het gaat niet om het bos, maar om het planten van zaadjes. Gedachten waaruit nieuwe ideeën ontspringen. Ik wil een leven lang leren en dat betekent ondanks alle beperkingen en tekortkomingen verhalen schrijven.
Ik vind het symbolisch om met dit artikel te beginnen omdat ik hiermee een intentie wil uitspreken. Ik heb me namelijk altijd laten tegenhouden door beperkte informatie. En ook nu moet ik eerlijk zijn. Mijn verhalen zullen soms (niet) waar zijn, ik heb immers niet alle informatie. Maar het helpt om te zeggen:
Het is geen waarheid, het is geen leugen, het is een verhaal.
Voetnoten
[1] Ik ben hier niet op zoek naar een objectieve of filosofische definitie van waarheid, waar is in deze context, het hele verhaal.
[2] Kahneman, D. (2011). Thinking, fast and slow.
[3][4] Op Farnam Street staat een weloverwogen artikel over Narrative Fallacy, inclusief manieren om het tegen te gaan, evenals een uitstekend artikel over survivorship bias.
[5] Kahneman, D. (2011). Thinking, fast and slow.
[6] Nkbv.nl, Negen doden door lawine op Mont Maudit